ولی دم کیست و اولیای دم چه کسانی هستند؟

اولیای دم جمع ولی دم است . به مجموعه افرادی که صفت ولی دم به آنها منسوب می شود، اولیای دم گفته می شود طبق ماده ۳۵۱ قانون مجازات اسلامی:ولی دم، همان ورثه مقتول است به جز زوج و زوجه او که حق قصاص ندارند.
وقتی شخصی کشته می شود، ورثه او به خاطر حرمت خون مقتول دارایی انتقام می گیرند یا دیه دریافت می کنند. این ورثه که قانونًا متوفی را به ارث می برند، به عنوان ولی دم یا اولیای دم متوفی شناخته می شوند.
بنابراین باید گفت که در این موضوع، اقارب سببی، اولیای دم متوفی نیستند و فقط بستگان و اقارب نسبی ولی دم متوفی در نظر گرفته می شوند.یعنی با وجود اینکه همسر مقتول (زن و شوهر مقتول) وارث مقتول محسوب می شود، اما حق قصاص ندارد.
البته قانون آمده است که در صورتی که حق قصاص به هر دلیلی به دیه یا مال یا حقی تبدیل شود، همسر مقتول نیز از آن ارث می برد.

موانع ولی دم محسوب شدن

قانونگذار در برخی از موارد موانعی را بابت ولی دم محسوب شدن و حق قصاص در نظر گرفته است که به موجب آن اگر مرتکب یا شریک در جنایت عمدی، از ورثه باشد، ولی دم به شمار نمی آید و حق قصاص و دیه ندارد و حق قصاص را نیز به ارث نمی برد.

چه کسانی باید دیه بپردازند؟

بر اساس مواد قانون مجازات، مدت زمان پرداخت دیه، منوط به چگونگی وقوع جنایت متفاوت خواهد بود و امکان دارد یک سال قمری، دو سال قمری و یا سه سال قمری از زمان وقوع جنایت باشد.
دیه یک مجازات اصلی است که در قانون برای مجازات افرادی در نظر گرفته شده است که به جان دیگری صدمه ایی وارد کرده اند.
زمانی که کسی به حکم قانون و دادگاه محکوم به پرداخت دیه می شود الزام است که در مهلت تعیین شده آن را پرداخت کند و وقتی جرمی رخ می دهد اولین کسی که مسئول جبران خسارات آن جرم و تنبیه شدن بابت آن است ، خود مرتکب است . این موضوع درباره محکومین به پرداخت دیه در ماده 462 به این صورت آمده است که: "دیه جنایت عمدی و شبه عمدی بر عهده خود مرتکب است" . بنابراین با توجه به این ماده اولین مسئول پرداخت دیه خود مرتکب است.
اما بر اساس ماده 468 قانون مجازات اسلامی، عاقله عبارت از پدر، پسر و بستگان ذکور نسبی پدر و مادری یا پدری به ترتیب طبقات ارث است. همه کسانی که در زمان فوت می توانند ارث ببرند به صورت مساوی مکلف به پرداخت دیه می باشند.
از ماده فوق چنین برداشت می شود که زنان یعنی خواهر، دختر یا مادر و یا مردهایی که از طریق مادری با شخص نسبت و قرابت دارند مثل برادر امّی در دسته اشخاص عاقله قرار نمی گیرند و به همین ترتیب مسئولیتی هم برای پرداخت دیه پیدا نمی کنند.

مسئولیت عاقله در پرداخت دیه مربوط به 4 مورد زیر است:

۱_ جنایات خطای محض مطابق ماده 463 قانون مجازات  در جنایت خطای محض در صورتی که جنایت با بینه یا قسامه یا علم قاضی ثابت شود، پرداخت دیه برعهده عاقله است و اگر با اقرار مرتکب یا نکول او از سوگند یا قسامه ثابت شد برعهده خود او است.

۲_ فرار متهم در قتل عمدی

۳_ مرگ متهم در قتل عمدی

به موجب ماده ۴۸۷ قانون مجازات  در صورتی که قاتل فرار کند و یا فوت کند، اگر خود یا عاقلهاش تمکن مالی برای پرداخت دیه را نداشته باشند، دیه مقتول از بیت المال پرداخت می شود.
۴_جنایات شخص نابالغ یا دیوانه است .

البته عاقله در صورتی مسئول پرداخت دیه است که علاوه بر داشتن نسب مشروع، عاقل و بالغ باشد ، در مواعد پرداخت اقساط دیه، تمکن مالی داشته باشد و در این مورد فرقی بین دیه قتل و دیه اعضای بدن وجود ندارد.
در ماده ۴۷۰ قانون مجازات  مقرر شده است:« در صورتی که مرتکب، دارای عاقله نباشد، یا عاقله او به دلیل عدم تمکن مالی نتواند دیه را در مهلت مقرر بپردازد، دیه توسط مرتکب و در صورت عدم تمکن از بیت المال پرداخت می شود. در این مورد فرقی میان دیه نفس و غیر آن نیست.»
از این ماده این چنین برداشت می شود که زمانی بیت المال دیه را پرداخت می کند که شخص عاقله نداشته باشد و یا آن که عاقله تمکن مالی نداشته باشد، پس چنانچه عاقله تمکن مالی داشته باشد اما از پرداخت خودداری کند بیت المال وظیفه ای برای پرداخت دیه ندارد.

مهلت پرداخت دیه

مهلت پرداخت دیه، بسته به اینکه جرم موجب دیه، عمد بوده یا شبه عمد و خطای محض، متفاوت است.
مهلت پرداخت دیه در جرائم عمدی و ضرب و جرح، یک سال قمری است جرائم عمدی شامل هر نوع جنایتی است که با عمد و قصد صورت گرفته باشد و از ضرب و جرح تا قتل دیگری را شامل می شود.
و در خصوص جرائم شبه عمد مهلت پرداخت دیه در جرائم شبه عمد را ظرف دو سال قمری دانسته است وقتی گفته می شود ظرف دو سال ، یعنی دو سال کامل برای پرداخت دیه فرصت هست .و در جنایت خطای محض، مهلت پرداخت سه سال قمری، از زمان وقوع جنایت می باشد.در خطای محض، پرداختکننده باید در هر سال، یک سوم دیه و در شبه عمدی، ظرف هر سال نصف دیه را پرداخت کند. در موارد توافق و مصالحه بر دیه و عدم تعیین مدت زمان، مهلت پرداخت دیه، ظرف یک سال از زمان تراضی بر دیه است.
دیه به چه مواردی تعلق میگیرد

در موارد ذیل در قانون مجازات برای آن ها دیه در نظر گرفته شده است:

_ قتل غیرعمد
_ آسیب به اعضای بدن که در نهایت باعث از کارافتادن یا قطع عضو شود.
_ جراحت و خراش و کبودی و ..
_ از کار افتادن یکی از حواس پنجگانه (منافع اعضا)

آیا دیه مشمول مرور زمان می شود؟

مرور زمان مدتی است که به موجب قانون پس از انقضای آن مدت، تعقیب جرم یا اجرای حکم قطعی (جزایی) موقوف می شود ومجازات مقرر شده در قانون برای جرم به مورد اجرا گذاشته نمی شود. به عبارت دیگر هرگاه رسیدگی به جرم یا اجرای حکم قطعی کیفری مدت معینی به تعویق افتد، دیگر به آن جرم رسیدگی و آن حکم قطعی اجرا نمی شود در این حالت گفته می شود که جرم مشمول مرور زمان شده است.
بر خالف قانون آیین دادرسی کیفری که مرور زمان را فقط در خصوص مجازات های بازدارنده یا اقدامات تأمینی و تربیتی مجاز دانسته بود در قانون جدید، قانونگذار با حذف مجازات های بازدارنده مرور زمان را در جرایم تعزیری پذیرفته است.
ومرور زمان در جرایم حدی، مستوجب قصاص و دیه وجود ندارد و گذشت زمان موجب از بین رفتن حق نمی شود.
بنابر این مقررات مرور زمان موضوع مواد 105 و 106 و 107 قانون مجازات  مصوب 1392 مربوط به جرایم تعزیري است و قصاص و دیه که حق الناس است مشمول مرور زمان نمی شود.
امکان باز کردن پرونده پس از رضایت چنانچه رضایت بی قید وشرط و منجز داده شده باشد امکان باز کردن پرونده و اخذ دیه وجود ندارد مگر اینکه صدمات و جراحات پس از گذشت شاکی ظاهر گردد و شاکی در هنگام رضایت از وجود جراحات وارده بی اطالع باشد برای مثال در صورت بروز یک تصادف و حادث نشدن آسیب فیزیکی خاص، معموال رضایت در همان لحظه از جانب آسیب دیده صادر میشود؛اما در برخی از مواقع برخی از صدمات داخلی در تصادفات بعدا خود را نشان می دهد به طور مثال پس از تصادف حالش به لحاظ عمومی خوب باشد و رضایت بدهد و بعد از رضایت متوجه شود که یکی از استخوان های وی مویه نموده است.
در چنین مواقعی که رضایت دهنده از این شرایط مطلع نبوده و بعدا متوجه آن شده است، قانون اجازه شکایت بعد از رضایت را برای وی در نظر می گیرد.